De Maliebaan een plek van “Goed” en “Fout” in 1940-1945 ?

Maliebaan, Utrecht

De Maliebaan is een brede weg van één kilometer lang met aan beide zijde statige panden.
Een weg die een belangrijke rol in de tweede oorlog gespeeld heeft, mede door het vlakbij gelegen Maliebaanstation ( nu het spoorwegmuseum.)

De Maliebaan, waar in 1885 het 1e fietspad van Nederland werd gevestigd, werd tijdens WOII de Nederlandse “Unter den Linden” genoemd, vanwege de vele nazi- en NSB-organisaties die er gevestigd waren.
Maar onder de neus van de bezetter, werkten en woonden daar ook onderduikers en verzetsmensen. In het boek  “Aan de Maliebaan” en de website www.aandemaliebaan.nl staat zeer uitgebreide informatie over de Maliebaan tijdens WOII.
In deze blog, de info van Peter Gieling, aangevuld met gegevens van deze website.

Wat een vreemde situatie, “goed’ en “fout” .  
Bezetter en verzet, blijken naast elkaar gewoond te hebben, aan de  Maliebaan.
Hieronder wordt op pandnummer vermeld wie, waar verbleef.

Spoorwegmuseum

Maar  de start van de wandeling o.l.v. Peter Gieling startte bij het Spoorwegmuseum, bij het beeld van de reizigers van Aart Lamberts.

Reizigers

Verdere toelichting is er niet en mag jezelf verzinnen. ( Misschien reizigers die heel lang op de trein hebben moeten wachten.)

Op het terrein bij het spoorwegmuseum staat sinds 2015 een gedenkteken voor de 1239 Joodse slachtoffers, die in de oorlog zijn omgekomen.
Hun namen staan gegraveerd in Jeruzalemsteen met geboortedatum, sterfdatum en plaats.

De sjofar is bij uitstek het Joodse symbool van deze hoop.

Het Maliebaanstation  ( nu spoorwegmuseum) werd speciaal voor het vervoer van Joden gedurende de oorlog heropend. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd het Maliebaanstation speciaal heropend om Utrechtse Joden, Roma en Sinti, homoseksuelen en gehandicapten naar Kamp Westerbork te deporteren. Ruim 1600 mensen vertrokken vanaf dit station, slechts 400 keerden terug

Burgemeester Reiger met achte zijn rug
de Maliebaan

Wandelend over de Maliebaan werd bij diverse panden stilgestaan en gaf Peter een toelichting op de gebruiker van het gebouw in de oorlogsjaren.

Maliebaan

Markante panden gedurende de oorlogsjaren

Nummer 10: Ordnungspolizei In mei 1940 vestigt de Duitse politie zich in dit pand. Zij werden o.a. ingezet bij grote acties en razzia’s, zoals op 7 oktober 1944, waarbij 5.500 Utrechtse mannen werden opgepakt o.a. om te werk gesteld te worden in Duitsland.

Nummer 12: Het woonhuis van de Beauftragte (provinciaal vervanger van Seyss-Inquart)

Nummer 14: Provinciaal kantoor Nederlands Arbeidsfront (een soort vakbond)

Maliebaan 40

Nummer 40: Rooms-katholiek aartsbisdom Aartsbisschop (later kardinaal) de Jong trad al snel op als leider van het kerkelijk verzet tegen de Duitse bezetter. Via herderlijke brieven uitte hij regelmatig kritiek op de NSB en Duitse maatregelen. Zo vaardigde hij een verbod uit over het opnemen van NSB-advertentie in rooms- katholieke dagbladen. Op 21 februari 1943 liet hij een brief voorlezen in de kerken, waarin de Duitse misdaden sterk werden veroordeeld, later gevolgd door een veroordeling van tewerkstelling van Nederlanders in Duitsland. Kardinaal de Jong ligt begraven op begraafplaats Sint-Barbara.  

Maliebaan 42

Nummer 42: Woonhuis Fentener van Vlissingen

Nummer 66: Nederlandse SS / Germaanse SS

Nummer 72b: Appartement op 1e verdieping van Marie-Anne Tellegen – verzetsvrouw.  Marie-Anne Tellegen werkte tot 1942 bij de gemeente Utrecht als hoofd van de afdeling Maatschappelijke Aangelegenheden en Statistiek. Vanaf 1942 raakte zij actief betrokken bij verzetsactiviteiten, zoals het Kindercomité en verspreidde zij het illegale blad Vrij Nederland. In februari 1944 trad zij toe tot het Nationaal Comité van Verzet en vanuit die rol was zij betrokken bij de organisatie van de Spoorwegstaking in september van dat jaar. Enkele maanden later dook zij onder in Amstredam, daags voordat haar woning door de Duitsers werd doorzocht. Haar buren, de Sicherheidspolitzei, hebben lange tijd geen idee gehad dat de beruchte verzetsstrijder Dr. Max (M = Marie, A = Anne, X = onbekend), hun buurvrouw was. Na de oorlog werd ze, als eerste vrouw, directeur van het Kabinet der Koningin in Den Haag.

Maliebaan 74

Nummer 74: Sicherheitspolitzei (SD) De geheime dienst van nazi-Duitsland.

Maliebaan 76

Nummer 76-78: Weerbaarheidsafdeling (WA) De geüniformeerde tak van de NSB.

Nummer 82: Woonhuis Dominee Gerrit Oberman Dominee Oberman is 3x gevangen genomen vanwege zijn hulp bij het laten onderduiken van joden. Tijdens de hongerwinter zette hij zich in om de armste bevolking  in de Sterrenwijk te helpen. Oberman onderhield goede contacten met kardinaal de Jong, die iets verderop woonde. Zij wandelden regelmatig samen over de Maliebaan.  Zij werden de ‘roomse’ en de ‘rode’ dominee genoemd.

Nummer 84a: Wehrmacht/Landwacht De Wehrmacht was het Duitse leger, de Landwacht was een (soort) NSB-politie.

Nummer 90: Winterhulp Nederland/ Volksdienst NSB In 1940 richtte Seyss Inquart, de hoogste vertegenwoordiger van het nazi-regime in het bezette Nederland, de Winterhulp op, voor hulpbehoevende mensen die een extraatje konden gebruiken in de barre winter (expliciet werden joodse mensen van deze hulp ontzien). Al snel werd de Winterhulp door de Nederlandse bevolking beschouwd als een propaganda onderdeel van de Duitse bezetter.

Nummer 92: Appartement van Frits Elzas, vice-voorzitter van de Joodse Raad Utrecht. Elzas heeft een bijzondere rol gespeeld bij de Jodenvervolging. Hij ging een samenwerking aan met Jan Smorenbug, een omstreden politieagent. Smorenburg heeft veel geld verdiend met het opsporen van ondergedoken joden (de nazi’s betaalden tot  fl. 10,- p.p. (ca. € 4,80). Elzas betaalde de agent om ze vrij te laten of niet op te pakken. Deze samenwerking eindigde toen de nazi’s er achter kwamen. Elzas dook onder, maar werd opgepakt en via Westerbork naar Theresienstadt afgevoerd. Hij overleed in december 1944 waarschijnlijk in Polen. Na het vertrek van Elzas in 1943 was de Abwehr (Duitse spionagedienst) hier gevestigd.

Nummer 108: Luftwaffe Nachrichtenabteilung De informatiedienst van de Luftwaffe.

Nummer 13: Hoofdkantoor Rechtsfront (onderdeel NSB)

Maliebaan 15

Nummer 15: Kantoor Beauftragte (zie nummer 12)

Nummer 25: NSB – afdeling Financiën Nummer 27: NSB – afdeling Ledenadministratie

Nummer 29-31: NSB – secretaris generaal, pers/propaganda en personeelszaken

Maliebaan 35

Nummer 35: Hoofdkantoor Nationaal Socialistische Beweging (NSB) De NSB was van 1931 – 1945 een Nederlandse politieke beweging, onder leiding van de alleen heersende Anton Mussert. In 1935 behaalde de NSB een groot succes bij de verkiezingen, maar zij namen steeds meer ideeën over van Hitlers NSDAP. Hierdoor trokken kritische leden zich terug en daalden de ledencijfers. Tijdens WOII nam het aantal leden toe tot 100.000 en werkte de beweging nauw samen met de nazi’s. In die periode kreeg de NSB steeds meer invloed binnen de lagere overheid (b.v. NSB-burgemeesters), maar Seyss-Inquart deelde de lakens uit en de NSB’ers waren ‘slechts hulptroepen van de nazi’s’.  Regelmatig vonden er grote parades plaats op de Maliebaan, bijvoorbeeld bij jubilea van de NSB of de verjaardag van Mussert op 11 mei, waarbij hij op het balkon van nummer 35 de menigte toesprak. Een van de hoogtepunten voor Mussert was het bezoek van Heinrich Himmler, leider van de SS en een van de belangrijkste leiders van de NSDAP, aan het NSB-kantoor op 19 mei 1942. Op 7 mei 1946, één jaar na zijn arrestatie, is Mussert op de Waalsdorpervlakte geëxecuteerd. In 2021 worden zijn laatste woorden openbaar gemaakt.

Nummer 37-39: Sicherheitsdienst (zie nr. 74)

Nummer 41: NSB – afdeling Vorming

Oosterkerk Maliebaan 53

Nummer 53: Oosterkerk (Rabobank) Tot 1987 was hier de Oosterkerk gevestigd. In deze kerk kwam de spionagegroep Albrecht bij elkaar. Deze groep is opgezet vanuit Londen. Geheimagent De Jonge werd in 1943 in Drenthe gedropt en hij bouwde een netwerk op dat informatie moest verzamelen over militaire en economische activiteiten van de nazi’s in Nederland. Het werd een van de meest succesvolle spionageprojecten in de gehele bezettingstijd.

Maliebaan 71

Nummer 71: Garage Grund (Aan de overzijde van de Maliebaan) Deze garage voorzag alle Duitse voertuigen op de Maliebaan van brandstof.  Tegelijkertijd stonden hier in de kelder de persen van illegale bladen zoals Vrij Nederland en zaten er joodse onderduikers.

Aan het eind van de Maliebaan is het Oorsprongpark waar het beeld van de Polar Bears staat. Een koperwiek, die over de grond naar voedsel zoekt neem ik ook mee op de foto.

koperwiek

Polar Bears

Dit beeld werd geplaatst namens de Utrechtse bevolking, ter herinnering aan 7 mei 1945. Die dag trok het Engelse 49ste Regiment Verkenningstroepen Polar Bears, als onderdeel van het Eerste Canadese Leger, vanuit De Bilt de stad binnen en bevestigde daarmee de bevrijding van Utrecht.  Het regiment komt aan hun naam omdat zij tijdens hun training gestationeerd waren op IJsland. De ijsbeer kijkt in de richting van waaruit de bevrijders de stad binnentrokken. Ieder jaar vindt op deze plek een bescheiden viering plaats van deze memorabele gebeurtenis.

 

Direct bij de ingang ligt het Erehof Sint Barbara, dat in 1964 werd aangelegd. Het erehof bestaat uit 50 graven van militairen die sneuvelden in de meidagen van 1940, verzetsstrijders, dwangarbeiders en represailleslachtoffers.

Op 7 mei 1945 trok een delegatie van de Binnenlandse Strijdkrachten naar het huis van Mussert aan de voormalige Nassaulaan. Daar stuitten zij op een groep Duitse soldaten. Wat de exacte aanleiding was, is niet bekend, maar het kwam tot een vuur gevecht, waarbij tien Binnenlandse Strijdkrachten om het leven kwamen. Acht daarvan overleden ter plekke. Zeven BS’ers liggen begraven op de 3e Algemene Begraafplaats Tolsteeg, één op begraafplaats St. Barbara en twee elders in het land. Enkele uren later trokken de Geallieerde Polar Bears via de Biltstraat, slechts een paar honderd meter verderop, de stad binnen.

Anton Adriaan Mussert was een Nederlands politicus en ingenieur die als een van de oprichters leiding gaf aan de Nationaalsocialistische Beweging in Nederland en in de jaren van de Tweede Wereldoorlog collaboreerde met de nazi's. (Mussert is ook de ontwerper van de Berenkuil, de eerste ongelijkvloerse kruising in Nederland.)

Nassaustraat 4

Tijdens WOII heette de straat waar Mussert woonde de Nassaustraat. Hij woonde op nr.4. Eigenlijk is het nr.3 omdat het eerste hoekpand de voordeur om de hoek kreeg. Mussert wilde het nr.4 behouden en zodoende ontbreekt nu nr.3 in de straat.

Schuin aan de overzijde van de straat ligt een zwerfkei, dit is een monument voor 10 BS'ers die op 7 mei op deze plek zijn omgekomen.

Anglican Church Utrecht

Op  het van Limburg stirumplein passeren we de Anglican Church Utrecht. Tegenover de kerk verbleven Duitse soldaten, die op het idee kwamen om het ijzerenhek weg te halen. Een dame uit de kerk wist dit te vorkomen door te dreigen om al het ijzer weg te laten halen uit de Duitse kerken in England

Uit baldadigheid schoten ze vervolgens hun wapens leeg op het haantje boven op de kerk.

kogelgaten

Typisch dienders
lopen midden op de staart

Burgemeester Reigerstraat

Broodnodig

Tegenover het restaurantje waar we de wandeling afsluiten met een kopje koffie, ligt de Wolter Heukelslaan.

Wolter Jacobus Heukels was eerste opzichter bij de PTT en lid van de Ordedienst. Hij leerde leden van het Utrechts verzet, hoe ze via een clandestiene telefoonpost in het hoofdgebouw van de Nederlandse Spoorwegen, Duitse telefoongesprekken konden afluisteren. Heukels werd op 16 oktober 1944 samen met collega Leendert Johannes Lans gearresteerd. Op 22 januari 1945 werden beiden bij een vergeldingsactie voor een bomaanslag op de Jaffa machinefabriek op het terrein van de fabriek in Utrecht (Lombok) gefusilleerd.

Tijdens de wandeling met mijn oud collega’s kwam natuurlijk ook de vraag hoe wij terug kunnen of moeten kijken op de politie in die jaren. Ook daar zijn veel verhalen over te vertellen.